Ние имаме многу постари празници во кои се носат маски – еве зошто Македонците НЕ треба да ја слават Ноќта на вештерките
Пред неколку дена на социјалните мрежи во регионот, па и во Македонија се разви жестока дискусија во врска со празникот Ноќ на вештерките.
На 31 октомври западниот свет го прославува овој празник кој е посветен на келтското паганско божество. На 1 ноември Келтите го одбележувале почетокот на Новата година, крајот на сезоната и настапувањето на сезоната на мракот.
Келтските свештеници кои ги викале друиди еден ден пред Нова година – односно 31 октомври го сметале за Ден на мpтвите кога границата помеѓу овој и оној свет е најлабава и тој ден изведувале важен ритуал.
Во тоа време, како што се верувало, станувал Шаман – богот на пoчин*тите кој одлучувал за судбината на душите кои го изгубиле животот во текот на годината.
Келтските пагански свештеници граделе огромни клади каде се собирале луѓето за да палат посеви и животни како жртви на келтските божества. Во текот на прославата носеле костуми, во главно од животински глави и кожа. Овој ритуал на маскирање во 19 век ќе се прошири насекаде низ светот, па така денес за жал можеме да го видиме и кај нас кога најмладите на 31 октомври (кога кај нас се празнува големиот христијански празник Свети Лука) тој ден одат маскирани на училиште и во градинките, додека оние малку повозрасните одржуваат разни маскенбал Хелоувин журки.
Карневалски маски од 1933 година во Струмица
Но ова не е прв пат Македонците па и останатите Словени да ги заборават своите стари обичаи, кои, верувале или не, се постари и од античката цивилизација и немаат никаква врска со паганизмот во смисла на некаква преселба на Словените. И наместо свои стари обичаи (меѓу кои се и коледарските кои со илјадници години се прославувале на овие простори, а денес, од неукост, многу свештеници ги забрануваат) ние го отфрламе нашето и ги прифаќаме туѓите празници кои немаат никаква врска со нас. Па така денес само на некои места низ Македонија можеме да видиме како младите го практикуваат нашиот празник кој исто така се слави под маски – Прочка.
Корените на празникот Прочка или Велики поклади се поврзани со одбележување на култот на Сонцето. Па така денес прочка или Велики поклади добиле христијанска димензија, кога на овој ден се слави меѓусебното простување меѓу православните верници, пред почетокот на Велигденскиот пост. Датумот на Прочка се менува во зависност од самиот датум на Велигден и секогаш е точно 7 недели пред Велигден.
Деца од Скопје во 1928 во облека за Прочка
Неделата пред Прочка се нарекува бела или сирна недела, кога не се јаде месо, туку се јадат млечни производи или сукани пити. Прочка во семејството се одбележува со богат ручек кој завршува со амкање јајца што е исто така многу интересен обичај што е присутен на овие простори.
Варено нелупено јајце се врзува на конопен конец на стапче или сукало над трпезата и се завртува над главите на децата. Детето што ќе успее да го гризне јајцето се прогласува за најсреќно во следната година и добива награда. Потоа, конецот го палеле за да видат каква ќе биде иднината на семејството: ако конецот горел силно, тоа значело дека годината ќе биде здрава и среќна. На крајот, сите деца меѓусебно се проштевале, а потоа барале прошка од родителите.
Еден од главните елементи на Прочка е маскирањето и преоблекувањето. Според обичајот, за Велики поклади порано се маскирале само мажите, а маските требало да бидат што пострашни и посмешни.
Најпознатиот настан за Велики поклади во Македонија е Струмичкиот карневал или Тримери кој е влезен и во Светскиот календар на карневалите и во последните години стана голема туристичка атракција.
Но покрај Струмица и во Скопје во минатото се прославувал овој празник, а од 60-тите скопјани почнуваат повторно да се навраќаат кон старите обичаи. Во Велес исто така децата се маскираат (а во минатото и возрасните), и тоа најчесто во дедо, зет, баба, невеста или доктор.
Сепак, не е само празникот Прочка кога кај народите што живеат на овие простори се појавуваат маските. Покрај Прочка која е пред велигденските пости, ги има и вториот и третиот ден на Велигден, како и периодот на божиќните празници и некрстените денови на Божиќ, Василица и Водици. Тука може да се вбројат и Ѓурѓовден, селските слави и некои специјални прилики (свадби, сунети, временски непогоди).
Бркање на злото од Пијанец и Малеш
Бидејќи струмичкиот карневал и вевчанскиот се едни од најпознатите во Македонија, наместо за нив повеќе ќе се осврнеме на Ратевските бамбурци и ѕвегорскиот обичај Сурова. Бамбурците ги симнуваат своите маски по танцот кој традиционално се одржува на денот посветен на Свети Јован Крстител, и со цел да го избркаат злото од Малешевијата, но и да ја испочитуваат традицијата чии корени можеме да најдеме и тоа на овие простори дури и во предисторијата.
– Во суштината на луѓето и нивните обичаи, традициите и ритуалите лежи паганското, независно од денешниот религиски фејслифтинг. На многу европски обичаи можат да им се повлечат историски паралели до протоисторијата, а на нив до праисторијата, но бидејќи таму нема историски записи, остануваат само археолошките наоди и, евентуално, етнобелешките да припомогнат во нивната интерпретација и реконструкција. Најчесто обичаите на носење маски на Балканот, етнолозите го поврзуваат со култот на предците, на умрените, на инкарнацијата на нивните души кои според народното верување, еднаш годишно ги посетуваат живите потомци. Слична на оваа теорија е и онаа за аграрното магиско потекло и нивната поврзаност со божествата од старобалканските култови. Многумина проучувачи во обичајот на носење на маски и организирање на карневали гледаат континуитет во некои практики од антиката иако тие своето потекло го имаат многу порано во разни култури во светот, истакнува м-р Василка Димитровска, директор на ХАЕМУС – Центар за научно истражување и промоција на културата, а за што пишуваше пред неколку години Каменица.мк.
Симболиката на маските
Па така покрај Ратевските бамбурци во делчевското село Ѕвегор имаме обичај „Сурова“, со традиционални маски на невеста, младоженец и белаците, стара баба, данокчија, мечкар и мечка и со многу елементи на еpотика која асоцира на плодноста. Додека во беровско Ратево, тоа се бамбурците-мажи облечени во кожи од овци, кози, зајаци и други животни, украсени со ѕвонци со исцрнети раце и треба да бидат многу страшни и да ги црнат по лицата девојките и гостите кои доаѓаат во селото за да ги заштита од болести.
Овие маскенбали се прославуваат од 7 до 19 јануари, односно во деновите од Божиќ до Богојавление кои во македонската народна традиција се познати како период на Некрстени, Погани или Ристосови денови.
Во тетовскиот крај пак тие се познати и како Некрстениноќој, Караконџулос или, пак, едноставно наречени „Дванаесет дена“. Симболиката е една и иста за сите, a тоа е симболичко означување на крајот на лошите и неплодни денови, повторно раѓање на новото Сонце и протерување на лошите сили и дијанија, со што започнуваат добрите и плодни денови во претстојниот годишен календарски циклус.
Заедничка карактеристика на овие маскирани дружини се стаповите кои ги носат со себе направени од дабова гранка, а во некои случаи од леска или дрен, каде преку симболичко удирање на домаќините при посетата на нивните домови во овој период, учесниците им посакуваат да бидат здрави и цврсти во претстојната година. Оттаму и македонската народна поговорка: „Здрав како дрен“, вели проф.д-р Лидија Ковачева, стручен консултант за нематеријално културно наследство во ХАЕМУС, а пренесе Каменица.мк.
Народните обичаи и етничкиот идентитет
Жителите на беровско Ратево и на делчевски Ѕвегор обичаите под маски ги поврзуваат со нивниот идентитет и како оставина од дамнина, која задолжително мора да се почитува и одржува, за да не се навлечи гневот на лошите сили.
Изненадува фактот што многу млади кои останале да живеат во овие села ја прифаќаат оваа традиција, па така последните години кај делчевските суроваскари и ратвеските бамбурци најбројни се младите момчиња кои се кријат зад традиционалните маски.
„Постои верување дека ако не се одржи некој обичај, со тоа се бришат трагите на идентитетот, без да сме свесни дека и во самите тие традиции има инкорпорирано многустрани елементи. Кај луѓето е многу помоќно мислењето дека со неодржувањето на еден обичај може да дојде до пропаѓање и уништување на заедницата, која во овие современи услови на живеење, е единствено нешто што ги поврзува и ги држи како компактна група“, заклучува М-р Димитровска, директорката на ХАЕМУС, пишува Каменица.мк.
И како што можеме да видиме, во овие НАШИ празници може да се најде се што го има и во Ноќта на вештерките – маскирање, тикви, дарување на слатки, палење огнови… Но и покрај тоа, младите во Македонија попрво би заминале на журка на 31 октомври, а учителите и учителките би направиле маски со децата одбележувајќи го стариот Келтски празник кој Запад го злоупотребил за да направи само уште еден потрошувачки рај за трговците.
Затоа како што истакнува и Димитровска, треба да веруваме во религијата, но да ја чуваме традицијата – таа е клучот за старите култури што ги носиме во себе и за тоа кои сме и од каде сме. Бидејќи како што вели една стара поговорка од овие простори „Подобро е земјата да ја продадеш, отколку обичаите да ги изгубиш“. Бидејќи без нив ќе бидеш роб и на своја земја, што впрочем и ни се случува откако го изгубивме контактот со традицијата и културата на нашите претци.
